Cortisol en onvruchtbaarheid

Moe wakker worden, niet goed op gang komen, een buikje wat in de weg zit, slechte wondgenezing, moeite met concentreren of dingen onthouden, een laag libido, schrikachtige gevoelens… Deze uiteenlopende symptomen kunnen allemaal te maken hebben met cortisolproblematiek. En ja, het kan er zelfs voor zorgen dat het moeilijk is om zwanger te raken. Hoe zit die relatie tussen ons ‘stresshormoon’ cortisol en onvruchtbaarheid? Daar gaan we in deze blog dieper op in. Hiervoor is het allereerst goed om meer te vertellen over de functies van cortisol.

Wat is cortisol? 

Cortisol kennen we misschien wel het beste als ons ‘stresshormoon’. We produceren cortisol als we in gevaar verkeren. Als mens hebben we altijd te maken gehad met bedreigingen. Die kan van buitenaf komen of in je lichaam zitten. Denk bij het laatste aan een ziekteverwekker, zoals een bacterie of een virus. Ons lichaam reageert heel ingenieus op gevaar, namelijk met de bekende, klassieke vecht-vlucht-reactie. Hierbij spelen twee stoffen een hoofdrol: (nor)adrenaline en cortisol. Dit stress-systeem heeft onze hele evolutie ervoor gezorgd dat we konden overleven. Hoe werkt de fight-flight reactie? 

De klassieke vecht-vlucht-reactie

Stel je voor dat je door een leeuw achterna wordt gezeten (dat was niet ondenkbaar toen we ooit als jager-verzamelaars in Afrika leefden). Wat is de reactie van je lichaam? Kortgezegd zal (nor)adrenaline er pijlsnel voor zorgen dat er energie (glucose) naar je spieren, hart en hersenen gaat zodat je alert wordt en snel kunt reageren om het vege lijf te redden. Deze reactie gaat via je zenuwstelsel en komt in enkele seconden op gang. De reactie met cortisol gaat iets trager, omdat cortisol als hormoon via de bloedbaan wordt ‘vervoerd’.  Cortisol zorgt allereerst ook voor extra energie, ofwel verhoogt je bloedsuikerspiegel. 

Het is natuurlijk goed mogelijk dat je tijdens het vluchten of vechten gewond raakt. Tijdens een stressreactie wordt dan ook het immuunsysteem geactiveerd om snel ter plekke te kunnen zijn. Adrenaline en cortisol zorgen er samen voor dat de immuuncellen naar de aangedane plek gaan. Cortisol zorgt er vervolgens ook voor dat een immuunreactie weer wordt uitgezet, zodat het immuunsysteem niet overreageert. Dit is het ontstekingsremmende effect van cortisol die ook in bepaalde medicijnen wordt gebruikt. 

Deze reactie op stress is in wezen nog steeds hetzelfde zodat we succesvol kunnen reageren op welke stressfactor dan ook. [1] We noemen het ook wel een acute stressreactie, omdat het belangrijk is dat deze ook weer beëindigd wordt, ofwel uitgaat, en ook het immuunsysteem weer in rust gaat. 

Chronische stress

En dat is dan meteen het probleem in onze moderne wereld. Wij hebben met allerlei factoren te maken die voor chronische, sluimerende stress zorgen, denk aan een torenhoge hypotheekschuld, een vervelende baas, ongezonde voeding met veel suikers, te weinig uren slapen, zorgen om ouders, (ingebeelde) angsten, etc. Kortom: chronische stress kan op allerlei manieren om de hoek komen kijken. En het lastige is dat ons lichaam geen andere manier heeft van reageren op deze chronische stressfactoren dan op acute stress. Het reageert dus op dezelfde ‘klassieke’ manier als wanneer die leeuw voor je neus zou staan. Alleen wordt de stressreactie nu niet beëindigd, maar blijft deze sluimeren. En ook je immuunsysteem wordt niet uitgezet door cortisol, ofwel: de ontstekingsremmende werking van cortisol doet het niet naar behoren. Hierdoor blijft het immuunsysteem licht actief, wat een laaggradige ontsteking wordt genoemd. 

Wat betekent dit in de praktijk? 

Normaal gesproken functioneert cortisol in ritme met een aantal andere belangrijke hormonen: met melatonine, het schildklierhormoon en onze geslachtshormonen. We leggen het hier kort uit, want dan begrijp je ook waarom cortisolproblematiek tot zoveel uiteenlopende klachten en symptomen – waaronder onvruchtbaarheid – kan leiden, zoals we aan het begin van deze blog beschreven. 

Cortisol zorgt samen met melatonine voor ons dag-nachtritme

Cortisol is dus niet alleen ons stresshormoon, integendeel: zonder cortisol komen we ’s ochtends ons bed niet goed uit. Je kunt cortisol dan ook beter omschrijven als het hormoon dat ervoor zorgt dat we gedurende de dag actief bezig kunnen zijn. Cortisol functioneert normaal gesproken in een 24-uurs ritme met melatonine, ons slaaphormoon. Deze twee hormonen zijn tegenhangers van elkaar en wisselen elkaar dus af. ’s Ochtends word je wakker met een piek in de productie van cortisol: de cortisol-awakenings-respons genoemd. Tegen de avond neemt de productie van cortisol af en komt de productie van melatonine op gang. En de volgende ochtend word je dan weer wakker doordat de cortisolproductie toeneemt… etc. 

Relatie met onze schildklier- en geslachtshormonen

Cortisol functioneert niet alleen in een ritme met melatonine, ook met het schildklierhormoon en de geslachtshormonen heeft cortisol een duidelijke ‘relatie’. In onze hersenen zitten de twee orgaantjes, de hypothalamus en de hypofyse, die ervoor zorgen dat deze drie hormonen afwisselend gedurende een dag voorrang krijgen. Het is een beetje kort door de bocht, maar met stress krijgt cortisol voorrang en in rust en in ontspannen situaties het schildklierhormoon en de geslachtshormonen. Je lichaam geeft er uiteraard de voorkeur aan om adequaat te reageren op stress, want dat is gedurende onze hele evolutie essentieel geweest om te overleven. Daarna komen andere belangrijke functies aan bod, zoals herstel en groei (schildklierhormoon) en voortplanting (geslachtshormonen). Nogmaals, het is wat zwart-wit gesteld, maar in feite komt het hier wel op neer. En je vermoedt het wellicht al: in ons moderne leven hebben we veel last van chronische stressfactoren, die cortisol te vaak en te veel voorrang geven op die twee andere belangrijke hormonen. 

En zo komen we tot slot bij de relatie tussen cortisol en zwanger worden. Bij veel chronische stress zorgt cortisol voor hormonale disbalans, en hier hebben ondermeer melatonine, het schildklierhormoon én onze geslachtshormonen danig last van. Nu heb je misschien ook weleens het voorbeeld in je omgeving gehoord van een stel dat graag zwanger wilde worden. Zo graag, dat het hun hele leven beheerste en dat ze er alles aan deden om een kindje te krijgen. Vruchtbaarheidsbehandelingen, hormonen, IVF… alles, maar niets hielp, totdat ze besloten om te accepteren dat ze kinderloos zouden blijven. En dan? Out of the blue, bingo! Dikke kans dat de ontspanning na de acceptatie van de situatie hen het meest heeft geholpen; cortisol kon hoogstwaarschijnlijk weer in het normale ritme met onder andere de geslachtshormonen functioneren. 

Kortom: cortisol is een uiterst nuttig hormoon voor ons, in het dagelijks leven en in stresssituaties, maar zoals zo vaak, gaat het om balans. We eindigen deze blog daarom met wat praktische tips. 

Wat kun je doen om cortisol weer in balans te brengen met andere hormonen? 

• Een open deur: zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning in je leven. 
• Zoek dagelijks de natuur op. Maak regelmatig een bos- of strandwandeling. Vooral ook op blote voeten. 
• Zorg dat je enkele keren per week aan krachttraining doet. 
• Denk ook aan acute stressprikkels die je lijf sterker, weerbaarder maken, zoals een koude douche of zwemmen in zee of ander open water. 
• Wat geeft jou plezier? Maak een lijstje en voeg dit in je dagelijks leven toe. 
• Denk bijvoorbeeld ook aan yoga, mindfulness en meditatie om geestelijk en lichamelijk te ontspannen. 
• Zorg voor voldoende uren slaap, maar ook weer niet te veel (richtlijn: ongeveer 8 uur per nacht). 
• Drink koffie met mate. 
• Bedenk wat chronische stressfactoren in jouw leven zijn en pak ze aan. Chronische stressfactoren zijn bijvoorbeeld een voedingspatroon met veel suikers, koolhydraten en toxische stoffen, gebrek aan vitaminen en mineralen in je menu, weinig beweging, veel zitten, gebrek aan daglicht en frisse lucht, een lekkende darm een laaggradige ontstekingen. 
• Magnesium is een belangrijk mineraal wat je kan ondersteunen om te ontspannen en goed te slapen. Denk aan een (voeten)bad met magnesium of een supplement. 
• Andere interessante supplementen zijn vitamine D, de B-vitamines en vitamine C. 
• Adaptogene kruiden kunnen je ook helpen en ondersteunen. Denk aan ashwaganda, rozenwortel en L-theanine. 

Persoonlijk advies

Lukt het jou en je partner maar niet om een kindje te krijgen en wil je inzicht in hoeverre de hierboven beschreven hormoonsystemen invloed hebben op het uitblijven van een zwangerschap?

Binnen de kPNI werken we met verschillende werkingsmechanismen, zeg maar de technische processen die er aan ten grond slag liggen. Op dit onderwerp zijn meerdere werkingsmechanismen van toepassing, te weten: cortisol en cortisolresistentie, laaggradige ontstekingen, insuline en insulineresistentie en energieverdeling.

Bronnen

1. Segerstorm, S.C. et al., Psychological stress and the human immune system, a meta-analytic study of 30 years of inquiry, Psychological bulletin, 2004; 130

kPNI materiaal

L. Pruimboom, Word weer mens, uitgeverij Plumtree

Over de auteur

Margot Lodewijk is freelance orthomoleculair kPNI-therapeut, gewichtsconsulent en tekstschrijver. Wat haar bezighoudt zijn vragen als: wat is voor de mens gezond? En waarom? Margot schrijft onder andere voor vakbladen (VNIG en OrthoFyto) en Vivian Reijs (Herstel je hormonen in tien stappen, Help ik val niet af – over de relatie tussen hormonen en gewicht). Net als zij, heeft Margot een speciale belangstelling voor hormonale klachten bij vrouwen, van de eerste menstruatie tot ver na de overgang.